Voordat een geneesmiddel kan worden goedgekeurd door de overheidsinstanties zodat het middel veilig kan worden gebruikt, worden er een aantal fasen doorlopen. Elke fase moet met succes worden afgerond en de resultaten moeten positief worden bevonden. De ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel bestaat uit een preklinische fase en 4 klinische fasen.
Preklinische fase
Nadat er een potentiële stof is ontwikkeld wordt deze in de preklinische fase onderzocht op gezonde dieren. Hierbij wordt vooral gelet op de toxiciteit (giftigheid), worden de organen gecontroleerd op afwijkingen en eventueel kankerverwekkende eigenschappen opgespoord. Bij deze onderzoeken worden ook zwangere dieren betrokken om na te gaan of er zich misvormingen bij het nageslacht kunnen voordoen. Op basis van verschillende testen wordt getracht een voorspelling te maken over wat het geneesmiddel bij de mens zal gaan doen.
Klinische fase
Nadat een nieuwe werkzame stof in de pre-klinische fase is onderzocht en veilig bevonden, kan besloten worden om het onderzoek bij mensen te starten. Net zoals bij proefdieren wordt er voorzichtig begonnen met het toedienen van kleine hoeveelheden van het nieuwe geneesmiddel bij (indien mogelijk) gezonde mensen.
Fase 1
Tijdens deze fase wordt met name gekeken naar de veiligheid van het nieuwe geneesmiddel. Hiervoor wordt een kleine groep, meestal jonge gezonde mensen als vrijwilliger blootgesteld aan het nieuwe geneesmiddel. Zij krijgen eenmalig in oplopende doseringen de stof toegediend. Zo wordt bekeken bij welke dosis de bijwerkingen nog acceptabel zijn. Aan een fase 1 onderzoek neemt een beperkt aantal vrijwilligers deel (20 tot 100).
Fase 2
Nadat de veilige dosis bij mensen bekend is, wordt er begonnen met het onderzoeken van de werkzaamheid van het medicijn. In fase 2 wordt het effect gemeten van het nieuwe geneesmiddel bij patiënten die een bepaalde ziekte of aandoening hebben waarvoor het geneesmiddel bedoeld is. In deze fase is het belangrijkste doel de optimale dosis, veiligheid en de effectiviteit van het geneesmiddel vast te stellen. Hierbij wordt het effect van het actieve geneesmiddel vergeleken met het effect van een ‘placebo’, een pil die geen enkele werkzame stof bevat. De onderzoeken zijn gewoonlijk ‘dubbelblind’, dat wil zeggen dat de onderzoekers en de vrijwilligers niet weten wie het werkzame geneesmiddel krijgt en wie de placebo. Soms wordt de nieuwe medicatie onderzocht in combinatie met al bestaande middelen.
Fase 3
Als uit al het voorgaande onderzoek de optimale dosis is verkregen, wordt deze dosis in een grote groep patiënten onderzocht. Dit onderzoek vindt plaats in diverse ziekenhuizen/onderzoekscentra in verschillende landen. Deze onderzoeken worden uitgevoerd om verder inzicht te krijgen in de effectiviteit, voordelen en bijwerkingen van het te onderzoeken middel. Hierbij wordt het nieuwe middel naast een vergelijking met placebo vaak ook vergeleken met het tot dan toe meest gebruikte geneesmiddel voor deze patiënten. Hiermee moet worden aangetoond dat het nieuwe geneesmiddel een verbetering is ten opzichte van de bestaande middelen.
Ook in deze fase nemen patiënten deel die de klachten hebben waarvoor het nieuwe geneesmiddel is bedoeld. Aan deze fase werken honderden tot vele duizenden proefpersonen mee.
Registratie van een geneesmiddel
De laatste stap bij het ontwikkelen van een nieuw geneesmiddel is de goedkeuring voor toelating op de markt. Om de patiënt te beschermen mogen geneesmiddelen alleen worden verkocht, nadat de bevoegde autoriteiten hiervoor toestemming hebben gegeven. Daarvoor dient de farmaceut alle informatie die verkregen is uit alle voorgaande onderzoeken voor te leggen aan deze autoriteiten. In Nederland is dit het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, in Europa de CPMP (Committee for Proprietary Medicinal Products) en in de Verenigde Staten de FDA ( Food and Drug Administration). Deze instanties gaan na of alle onderzoeken volgens de regels zijn uitgevoerd en of het middel inderdaad de vereiste veiligheid, werking en kwaliteit heeft. Pas na de registratie mag een middel via de apotheek verkocht worden.
Er worden wereldwijd per jaar ongeveer 200.000 nieuwe stoffen onderzocht. Hiervan komen uiteindelijk maar ongeveer 20 nieuwe medicijnen op de markt. Maar 1 op de 10.000 nieuwe stoffen komt dus uiteindelijk in de apotheek.
Fase 4
Fase 4 wordt ook wel de post-marketing fase genoemd. Hierbij mag het middel worden voorgeschreven door artsen aan de patiënten met de indicatie waarvoor het geneesmiddel geregistreerd is. Fase 4 onderzoek wordt op diverse redenen uitgevoerd, bijvoorbeeld:
- een effectief gebleken behandeling wordt in een onderzoek voor een andere ziekte of bij een andere groep patiënten toegepast
- het wordt vergeleken met een ander effectief gebleken behandeling.
